Ołówek - historia, wytwarzanie i rodzaje

     Historia ołówka jako przyrządu do pisania sięga starożytnego Rzymu. Skrybowie jednak wykorzystywali do pisania na papirusie rysik wykonany z toksycznego ołowiu. Właśnie od tego pierwiastka ołówek zyskał swoją nazwę, choć obecnie wiadomo, że niewiele ma z nim wspólnego. Czym jest ołówek? W 1567 roku szwajcar Kondrad Gessner napisał Rozprawę o skamielinach, w której zawarł pierwszą znaną definicję ołówka. Określił go jako pręt do pisania w drewnianej rozprawie. Istnieją pewne pogłoski o wyjątkowości opisywanego przez Gessnera ołówka, który miał być używany przez samego Szekspira. 

Źródło: http://www.johnbetts-fineminerals.com

     Sam grafit został odkryty w roku 1564 w Borrowdale w pobliżu Kestwick w Anglii. Po przejściu okropnej burzy, która spowodowała spore szkody, grupa pasterzy w okolicy zniszczonego dębu odnalazła spore depozyty grafitu, który początkowo został przez nich uznany za  czysty węgiel. Życie szybko zweryfikowało ten pogląd, bo znalezisko nie spalało się w oczekiwany sposób, ale dawało ciemniejsze ślady niż używane dotychczas pręty ołowiu. Pasterze zaczęli wykorzystywać więc grafit do oznaczania owiec. Problemem okazała się łamliwość i kruchość nowego materiału piśmienniczego, którą jednak rozwiązano poprzez okręcenie grafitu łańcuchem czy skórą z owiec a z biegiem czasu umiejscowienie go w wydrążonym patyczku.       Próbę  opracowania drewnianego trzonu podjęła w 1560 roku włoska para Simonio i Lyndiana Bernacotti, którzy pierwsze oprawki stworzyli z resztek drewna z zakładu stolarskiego. Początkowo oprawki były owalne i płaskie a grafitowy pręt wkładany do wydrążonej gałęzi jałowca. Następnie sposób swój unowocześnili poprzez drążenie rowków w dwóch połówkach, włożenie do środka grafitu i sklejenie połówek. Prosta i zarazem innowacyjna, jak na tamten czas, metoda jest wykorzystywana do dnia dzisiejszego. W ten oto sposób odnaleziona substancja w kopalni w Borrowdale stała się niezwykle cenna, przede wszystkim ze względu na jakość, bowiem grafit znaleziony przez pasterzy okazał się najczystszym złożem, pozbawionym różnego rodzaju zanieczyszczeń. Jego ogromna zaleta stała się zarówno wielką wadą, ponieważ w tym rejonie rozwinął się bardzo szybko przemysł wytwórczy a także dochodziło do licznych kradzieży, dlatego złoża grafitu na dzień dzisiejszy po prostu się wyczerpały. Pierwsza fabryka w tym miejscu powstała w 1832 roku pod nazwą Banks, Son &Co.  i działa do dzisiaj jako znany wszystkim Derwent Cumberland Pencil Company.

Źródło: https://www.flickr.com/photos/mikeforsyth/383976959

     Nie oznacza to jednak, że wcześniej nie podejmowano prób masowej produkcji ołówków. Anglia do końca XVII wieku cieszyła się monopolem na produkcję ołówków z naturalnego grafitu. Złoża grafitowe zostały odnalezione również w innych miejscach, jednak były one zanieczyszczone. W 1662 roku w Norymberdze w Niemczech po raz pierwszy wyprodukowano ołówek ze sproszkowanego grafitu w połączeniu z siarką i antymonem. Choć jakościowo był gorszy od angielskiego stał się inspiracją do tworzenia niemieckich gigantów zajmujących się produkcją artykułów piśmienniczych takich jak Faber Castell, Lyra czy Staedtler. We Francji zaś potrzeba stała się matką wynalazków i to nie byle jakich. Pod koniec XVIII wieku Wielka Brytania wprowadziła zakaz kontaktów gospodarczych z krajem Napoleona, co uniemożliwiło sprowadzanie surowców naturalnych, w tym grafitu, a co za tym idzie produkcję ołówków. W 1795 roku Lazzare Nicolas Marguerite Carnot wydał polecenie Nicholasowi Conte stworzenia ołówka, które będzie możliwe bez angielskich depozytów grafitu. Conte wymyślił więc metodę polegającą na mieszaniu proszku grafitowego z gliną, formowaniu z tej mieszaniny pręcików i wypalaniu ich w piecu w temperaturze 1900' C.  Dodatkowo poprzez mieszanie proporcji proszku i glinki uzyskał ołówki o różnym stopniu twardości. Mniej więcej w tym samym czasie austriacki architekt Joseph Hardmuth opracował identyczną metodę tworzenia nowoczesnych ołówków co przełożyło się na stworzenie bardzo znanej firmy Koh-i-noor Hardmuth w 1791 roku.  Pomysł produkcji wkładu do ołówków zrobiony ze spieku mieszanki glinki kaolinowej i grafitu został opatentowany przez czeską firmę w 1802 r., która metodę tę stosuje do dziś w swoich produktach. Z powyższego opisu wynika, że produkcja ołówków była domeną europejską, choć Amerykanie długo nie pozostali w tyle. Gdy również na nich została nałożona blokada gospodarcza i nie mogli importować ołówków z Europy, w 1812 r. William Monore, stolarz z Concord stworzył pierwszy amerykański ołówek. Przedsiębiorca Ebenezer Wood przejął metodę produkcji Monroe jednak użył do niej piły tarczowej co znacznie usprawniło proces wytwórczy. To jemu zawdzięczamy sześciokątny kształt ołówka. Ponadto Amerykanie rozpowszechnili wytwarzanie drewnianej oprawy z cedru - drzewa bardzo dobrej jakości,  miękkiego, łatwego do obróbki  i odpornego na zniszczenie, rosnącego w górach Sierra Nevada w Kalifornii. Aby zapewnić ciągłą dostępność, lasy uprawiane są w sposób zrównoważony i wydajny co oznacza, że  roczne tempo wzrostu lasu jest większe niż pozyskiwanie z niego drewna.

Źródło: http://www.brandnamepencils.com

     Obecnie chciałoby się powiedzieć, że ołówek nie jeden ma kolor. Pierwsze masowo produkowane ołówki był naturalne i niepomalowane, tak by pokazać jakość drewnianej oprawy. Sytuacja zmieniła się po roki 1890, gdy świat zalały żółte ołówki. Według historii pierwszy pomalowany na żółto ołówek został wyprodukowany przez Koh-i-noor. Miał być produktem o najwyższej na świecie jakości, tak jak sama nazwa firmy, która wiąże się na największym odnalezionym diamentem. Typowy żółty ołówek Koh-i-noor nosi nazwę 1500 i według informacji na stronie producenta był wyprodukowany już dwa lata wcześniej, bo w 1888 r. W związku z nadaną barwą był wyjątkowy na tle innych, dlatego inne koncerny zaczęły szybko kopiować żółte ołówki jako produkt luksusowy nadając im nawet orientalne nazwy takie jak Mirado i Mikado, związane z pochodzeniem grafitu. Warto wspomnieć również o historii ołówka w Polsce. Pierwsza i jedyna fabryka ołówka powstała w 1889 r. w Pruszkowie z inicjatywy inżyniera Stanisława Jana Majewskiego. Ołówki techniczne o nazwie Polonia 340 zostały nagrodzone złotym medalem podczas Wystawy Światowej odbywającej się w Paryżu w 1937 roku.

Źródło: http://st-majewski.pl

     Współcześnie ołówki produkowane są przemysłowo z grafitowego proszku połączonego z kaolinem oraz poprzez dodanie wody. Z powstałej papki formuje się długie "nitki" przypominające spaghetti, które następnie wypieka się w piecu. Dodaje się do nich olej lub wosk, który wnika w szczeliny oraz dodaje "gładkości". Zanieczyszczony grafit wcześniej jest kruszony, przesiewany i czyszczony w celu osiągnięcia jak najwyższej jakości. W cedrowych deskach, uprzednio odpowiednio wysuszonych w tartakach, przeciętych i wyszlifowanych, żłobi się rowki, do których następnie wkłada się i przykleja pręciki grafitowe. Ich długość dostosowuje się do długości drewnianego trzonu poprzez ścieranie. Kolor, czy kształt a także sposób oznaczenia zależy od konkretnego producenta. Warto wspomnieć, że Franz Hardmuth jest twórcą technologii umożliwiającą produkcję ołówków w zakresie gradacji. Również europejski  standard stopniowania twardości ołówków związany jest z firmą Koh-i-noor:

• H - ołówki twarde, od nazwiska założycieli Hardmuth
• B - ołówki miękkie, od siedziby firmy znajdującej się w Budziejowicach
• F - ołówek pośredni, od imienia pomysłodawcy gradacji ołówków Franza Hardmutha.

Poniższy wykres bardzo dobrze ilustruje  twardość ołówków. Na samym środku znajdują się ołówki pośrednie F i HB, które nie są ani miękkie, ani twarde i zazwyczaj służą do pisania. Z prawej strony ołówki stają się co raz bardziej miękkie, zaczynając od B. Im większa cyfra przed literą tym ołówek ma ciemniejszy odcień i jest miększy. Taka sama zależność dotyczy ołówków z lewej strony, czyli twardych, rozpoczynając stopniowanie od litery H. Im wyższa przy niej cyfra tym ołówek jest twardszy. 

To jaki dany ołówek ma odcień szarości/czerni zależy od producenta, bowiem ołówki o tej samej gradacji np. 2B mogą się różnić nasyceniem w zależności od tego czy jest to ołówek firmy Derwent czy Steadtler. Ponadto ołówek 2B producenta X może dawać taki sam efekt jak ołówek B lub 3B producenta Y. Przykładowe stopnie gradacji ołówków różnych producentów:

• Staedtler Mars Lumograph - obecnie produkowany w skali 12 stopniowej, choć producent ogłosił rozszerzenie o 4 kolejne ołówki: 9B, 7H, 8H i 9H, a także wprowadzenie na rynek nowości jaką ma być czarny, matowy ołówek Lumpograph Mars.

• Koh-i-noor Hardmuth 1500 - obecnie znany z 20-stopniowej skali ołówków od 10H do 8B.

• Faceb-Castell 900 art - produkowany w 16-stopniowej skali, od 6H do 8B.

Ołówki można kupować w komplecie oraz na sztuki. Przy zakupie całego kompletu należy zwrócić uwagę na to jakiej twardości ołówki znajdują się w środku. Przykładowo żółte ołówki Koh-i-noor 1500 sprzedawane są w różnych zestawach: seria 1502/II zawiera ołówki od 8B do 2H, zaś seria 1502/I zawiera ołówki od HB do 10H. Pierwszy zestaw jest typowo artystyczny, drugi lepiej posłuży przy rysunku technicznym. 
     Po omówieniu gradacji ołówków, istotną kwestią są jego rodzaje. Możemy podzielić je ze względu na kształt, grubość, oprawkę czy przeznaczenie.

     1.  Podział ołówków ze względu na kształt:

• ołówki okrągłe np. Derwent Sketching

• sześciokątne np.  Koh-i-noor Toison D'or 1900

• trójkątne np. Faber Castell Grip 2001 

      2. Podział ołówków ze względu na rodzaj oprawy grafitu:

• tradycyjne w drewnianej oprawce są najbardziej rozpowszechnione

• mechanicze/automatyczne - rysiki różnego grubości wkłada się do metalowej lub plastikowej obudowy przypominającej długopis. 

• bezdrzewne czyli takie które nie mają drewnianego trzonu, a gruby pręt grafitu pokryty jest lakierem
  

Ponadto ze względu na grubość można wyróżnić  ołówki, które są większe niż tradycyjne i noszą zwykle miano ołówków JUMBO. Biorąc od uwagę przeznaczenie, istnieją specjalne ołówki, które rysują na sucho jak tradycyjny ołówek, jednak w połączeniu z wodą dają efekt farb wodnych. Ołówki taki nazywane są ołówkami akwarelowymi lub wodorozpuszczalnymi.    
Ciekawostki związane z ołówkiem: 

• Gumka do ołówka została dodana dopiero w 1858 roku przez Hymana Lipmana, który swój patent sprzedał za 10.000 $ Josephowi Reckendorflerowi. Ów Józef nastepnie pozwał Faber-Castell do sądu za naruszenie patentu, jednak sprawę w 1875 roku przegrał. Sąd uznał, że niemiecka firma nie popełniła przestępstwa, ponieważ połączyła dwie, powszechnie znane rzeczy. Nie doszukał się w gumce z ołówkiem żadnej nowości.

• Najstarszy ołówek na świecie znaleziony w drewnianym domu z 1630 roku, znajduje się w zbiorach niemieckiej firmy Faber-Castell. 

• Dziś w mieście odnalezienia pierwotnego bloku grafitu znajduje się Muzeum Ołówka: Cumberland Pencil Museum w Kestwick, w którym poznamy historię powstawania ołówka i produktów firmy Derwent.

• Największe na świecie źródła grafitu znajdują się na Sri Lance, zaś najczystszy obecnie grafit znajduje się w rejonie meksykańskiej Sonory.